Ngộ độc ma túy là gì? Các công bố nghiên cứu khoa học

Định nghĩa ngộ độc ma túy

Ngộ độc ma túy là tình trạng cấp tính hoặc mạn tính xảy ra khi cơ thể tiếp nhận một lượng chất gây nghiện vượt ngưỡng chịu đựng sinh lý, dẫn đến rối loạn chức năng sống. Tình trạng này có thể xuất hiện sau khi sử dụng quá liều, dùng sai cách (ví dụ tiêm tĩnh mạch thay vì uống), hoặc do tương tác thuốc nguy hiểm giữa nhiều loại ma túy và thuốc khác.

Các nhóm chất gây ngộ độc thường gặp bao gồm opioid (morphine, heroin, fentanyl), chất kích thích thần kinh trung ương (cocaine, methamphetamine), thuốc an thần (benzodiazepine, barbiturate), và ma túy tổng hợp (MDMA, ketamine, LSD). Những chất này tác động lên hệ thần kinh trung ương, tim mạch, hô hấp và nhiều cơ quan khác, có thể gây tổn thương vĩnh viễn hoặc tử vong nếu không được xử lý kịp thời.

Ngộ độc ma túy hiện là nguyên nhân hàng đầu gây tử vong do tai biến y tế ngoài bệnh viện tại nhiều quốc gia. Theo dữ liệu từ CDC Hoa Kỳ, chỉ riêng năm 2022 đã ghi nhận hơn 100.000 ca tử vong liên quan đến ngộ độc ma túy, đặc biệt là opioid tổng hợp như fentanyl. Tình trạng này đang ngày càng gia tăng do sự lan rộng của các loại ma túy mạnh và khó kiểm soát.

Phân loại ngộ độc theo nhóm chất

Việc phân loại ngộ độc ma túy dựa trên đặc điểm dược lý và tác dụng sinh học của từng nhóm chất giúp định hướng điều trị và đánh giá nguy cơ biến chứng. Bốn nhóm chính bao gồm:

• Opioid: Gây ức chế thần kinh trung ương, ức chế hô hấp, chậm nhịp tim, co đồng tử. Ví dụ: heroin, morphine, fentanyl.
• Chất kích thích: Làm tăng dẫn truyền thần kinh, gây tăng huyết áp, loạn nhịp, kích động, có thể dẫn đến đột quỵ. Ví dụ: cocaine, methamphetamine.
• Chất an thần: Gây ức chế thần kinh trung ương, gây buồn ngủ, hôn mê, suy hô hấp. Ví dụ: diazepam, phenobarbital.
• Ma túy tổng hợp: Gây ảo giác, tăng thân nhiệt, rối loạn tâm thần, dễ gây mất nước và tổn thương cơ. Ví dụ: MDMA, ketamine, LSD.

Dưới đây là bảng so sánh các đặc điểm nổi bật của từng nhóm chất:

Cơ chế gây độc trong cơ thể

Ma túy ảnh hưởng đến các thụ thể thần kinh và hệ thống truyền dẫn hóa học trong não, trong đó phổ biến nhất là các hệ dopamine, serotonin, norepinephrine, GABA và glutamate. Tác động lên các hệ này làm thay đổi nhận thức, hành vi, điều hòa thần kinh thực vật và kiểm soát cảm giác đau hoặc khoái cảm.

Ví dụ, các opioid như heroin hoặc fentanyl gắn vào thụ thể μ-opioid trong thân não và hạch nền, gây ức chế trung tâm hô hấp:

$\text{Opioid} + \mu\text{-receptor} \rightarrow \downarrow \text{CNS Activity} \rightarrow \downarrow \text{Respiration}$

Chất kích thích như methamphetamine tăng mạnh nồng độ dopamine bằng cách ức chế tái hấp thu và kích thích giải phóng, tạo cảm giác khoái cảm cực độ nhưng cũng gây tổn thương tế bào thần kinh nếu sử dụng kéo dài. Ma túy tổng hợp như MDMA làm cạn kiệt serotonin, gây rối loạn điều hòa thân nhiệt và hành vi bốc đồng.

Triệu chứng lâm sàng của ngộ độc ma túy

Triệu chứng ngộ độc thay đổi theo loại chất, liều lượng, đường dùng (uống, hít, tiêm), và tình trạng sức khỏe người dùng. Tuy nhiên, vẫn có các biểu hiện chung giúp nhận diện ngộ độc ma túy.

Các triệu chứng phổ biến:

• Rối loạn tri giác: lơ mơ, hôn mê, kích động, hoang tưởng
• Biến đổi đồng tử: co (opioid) hoặc giãn (chất kích thích)
• Rối loạn hô hấp: thở chậm, thở nhanh, ngừng thở
• Rối loạn tim mạch: tăng/giảm nhịp tim, tụt huyết áp, loạn nhịp
• Co giật, tăng thân nhiệt, mất nước, tiêu cơ vân (với MDMA, cocaine)

Trong một số trường hợp, các triệu chứng có thể bị che lấp bởi việc dùng đa chất (poly-substance), gây khó khăn trong chẩn đoán và xử trí. Tình trạng ngộ độc đặc biệt nguy hiểm nếu xảy ra trong môi trường không có người chứng kiến hoặc không tiếp cận được dịch vụ y tế kịp thời.

Nguồn dữ liệu y tế: CDC - Drug Overdose

Các phương pháp chẩn đoán

Chẩn đoán ngộ độc ma túy yêu cầu kết hợp giữa khai thác bệnh sử, khám lâm sàng và xét nghiệm cận lâm sàng. Trong nhiều trường hợp, bệnh nhân không cung cấp được thông tin hoặc có biểu hiện tâm thần, nên việc đánh giá ban đầu cần dựa vào dấu hiệu sinh tồn, tình trạng tri giác và đặc điểm bên ngoài như dấu kim tiêm, mùi cơ thể, hoặc thay đổi đồng tử.

Các công cụ chẩn đoán thường dùng:

• Test nhanh nước tiểu (Immunoassay): Phát hiện các chất phổ biến như opioid, cocaine, amphetamine, benzodiazepine.
• Xét nghiệm máu: Định lượng nồng độ chất gây nghiện, xác định tình trạng nhiễm toan, rối loạn điện giải, suy chức năng gan thận.
• Khí máu động mạch: Đánh giá mức độ toan hóa máu hoặc suy hô hấp, đặc biệt trong ngộ độc opioid hoặc an thần.
• ECG (điện tâm đồ): Phát hiện loạn nhịp, khoảng QT kéo dài (gặp trong ngộ độc methadone, cocaine).

Ngoài ra, khi nghi ngờ ma túy tổng hợp hoặc chất mới nổi (novel psychoactive substances - NPS), có thể cần đến các phương pháp phân tích nâng cao như sắc ký lỏng khối phổ (LC-MS/MS) hoặc sắc ký khí (GC-MS) để xác định chính xác thành phần.

Xử trí cấp cứu ngộ độc ma túy

Nguyên tắc xử trí gồm: ổn định chức năng sống, loại bỏ chất độc (nếu có thể), sử dụng thuốc đối kháng đặc hiệu và theo dõi sát bệnh nhân. Hồi sức ban đầu cần thực hiện ngay tại hiện trường hoặc phòng cấp cứu để tránh biến chứng nghiêm trọng.

Các bước cơ bản:

1. Đảm bảo đường thở thông thoáng, hỗ trợ hô hấp nếu bệnh nhân giảm oxy hoặc ngừng thở
2. Thiết lập đường truyền tĩnh mạch, truyền dịch để duy trì huyết áp và đào thải chất độc
3. Theo dõi ECG, SpO₂, nhịp tim, huyết áp, thân nhiệt liên tục

Thuốc đối kháng:

• Naloxone: Đối kháng cạnh tranh thụ thể μ-opioid, hiệu quả nhanh trong ngộ độc heroin, fentanyl. Dạng tiêm bắp hoặc xịt mũi. Tác dụng kéo dài 30–90 phút, cần tiêm nhắc lại nếu dùng opioid tác dụng dài.
• Flumazenil: Đối kháng benzodiazepine, chỉ dùng khi chắc chắn không có nghiện mạn tính, vì có nguy cơ gây co giật nếu ngưng thuốc đột ngột.

Trong một số trường hợp có thể chỉ định:

• Than hoạt tính (nếu uống ma túy dạng viên, trong vòng 1 giờ)
• Thẩm tách máu (trong ngộ độc methanol, lithium, một số barbiturate)
• Hạ thân nhiệt chủ động (với các ca tăng thân nhiệt nặng do MDMA)

Nguồn tham khảo lâm sàng: UpToDate - Opioid intoxication

Biến chứng của ngộ độc ma túy

Ngộ độc ma túy có thể gây nhiều biến chứng nguy hiểm, ảnh hưởng đến nhiều cơ quan và hệ thống trong cơ thể, đặc biệt nếu không được cấp cứu kịp thời hoặc dùng đa chất. Mức độ tổn thương phụ thuộc vào loại ma túy, liều lượng, tốc độ xử trí và tình trạng nền của bệnh nhân.

Các biến chứng thường gặp:

• Suy hô hấp cấp: Gặp trong ngộ độc opioid, an thần, có thể dẫn đến ngừng tim.
• Rối loạn nhịp tim: Đặc biệt với cocaine, methamphetamine, nguy cơ rung thất, ngưng tim.
• Co giật, tổn thương thần kinh: Tăng nguy cơ tổn thương não vĩnh viễn nếu thiếu oxy kéo dài.
• Suy đa cơ quan: Gặp trong ngộ độc MDMA, LSD, dẫn đến suy gan, suy thận, tiêu cơ vân.

Tỷ lệ tử vong cao nhất ghi nhận trong nhóm sử dụng opioid tổng hợp (fentanyl, carfentanil) do đặc tính mạnh gấp nhiều lần morphine, dễ gây ngừng thở mà không có dấu hiệu báo trước. Điều này làm tăng yêu cầu phát hiện sớm và can thiệp khẩn cấp bằng naloxone.

Ngộ độc ma túy ở người trẻ và xu hướng mới

Tình trạng ngộ độc ma túy ngày càng phổ biến ở người trẻ, đặc biệt trong môi trường giải trí như quán bar, rave party, hoặc khi sử dụng kết hợp rượu và chất kích thích. Nhiều trường hợp tử vong ghi nhận do thiếu hiểu biết về liều lượng, tương tác thuốc, hoặc dùng phải ma túy giả, chứa fentanyl không ghi nhãn.

Xu hướng đáng lo ngại hiện nay là sự xuất hiện của các chất mới như:

• Nitazenes: Opioid tổng hợp mạnh hơn fentanyl nhiều lần
• NSO (new synthetic opioids): Khó phát hiện bằng test nhanh truyền thống
• Flualprazolam, Etizolam: Thuốc an thần mạnh đang được lạm dụng trực tuyến

Tình trạng "ngộ độc đa chất" ngày càng phổ biến, làm phức tạp việc xử trí do tương tác giữa các nhóm thuốc có tác dụng đối lập nhau, ví dụ kết hợp opioid (ức chế) và stimulant (kích thích).

Nguồn dữ liệu: DEA - Drug Fact Sheets

Phòng ngừa và giáo dục cộng đồng

Phòng ngừa ngộ độc ma túy là một chiến lược y tế công cộng đa tầng, bao gồm giáo dục sớm, can thiệp hành vi, kiểm soát việc kê đơn thuốc gây nghiện và tạo điều kiện tiếp cận các dịch vụ cai nghiện. Sự tham gia của cộng đồng, gia đình và nhà trường có vai trò then chốt.

Các biện pháp phòng ngừa hiệu quả:

• Chương trình giáo dục ma túy học đường, cung cấp thông tin rõ ràng về hậu quả
• Hạn chế kê đơn opioid và theo dõi chặt chẽ các đơn thuốc
• Phát miễn phí naloxone cho đối tượng nguy cơ cao, đào tạo sử dụng
• Xây dựng trung tâm tư vấn, điều trị nghiện tự nguyện, dễ tiếp cận

Nhiều quốc gia đang áp dụng mô hình "harm reduction" như: trạm tiêm chích an toàn, phân phát bơm kim sạch, tư vấn sử dụng an toàn để giảm rủi ro tử vong mà vẫn duy trì tiếp cận điều trị. Đây là hướng tiếp cận được WHO và UNAIDS khuyến nghị.